حتما شما نیز تاکنون نام تالاب انزلی یا تالاب گاوخونی را شنیده‌اید. اما آیا به این فکر کرده‌اید که تالاب واقعا چیست، چه خصوصیاتی دارد و اهمیت تالاب برای محیط زیست چیست؟
در این مقاله از وبلاگ ققنوس، قصد داریم ضمن بیان توضیح درباره ماهیت تالاب‌ها، مهمترین تالاب‌های ایران را معرفی کنیم.
تالاب چیست؟
برای تالاب تعاریف متعددی وجود دارد و حتی کلمات مختلفی نیز به عنوان معادل تالاب استفاده می‌شود. بسیاری از مردم تصور می‌کنند هر جایی که میزانی از آب در آن جمع شود و راکد بماند، مرداب است. اما این باور غلط است زیرا تالاب یکی از مهمترین زیستگاه‌های گونه‌های جانوری و گیاهی و حتی موجودات آبزی میکروسکوپی است.
تالاب معادل کلمه انگلیسی Wetland است. طبق یک تعریف عمومی، تالاب محیطی بین اکوسیستم‌های خشکی و آبی است که ویژگی‌های هر دوی آنها را داراست. تالاب‌ها در زمین‌های پست شکل می‌گیرند و به صورت دائمی یا موقتی توسط آب‌های کم عمق پوشانده می‌شوند.
طبق تعریف فرهنگ فارسی عمید، تالاب «جایی است که آب رودخانه یا باران جمع شود؛ آبگیر؛ حوض؛ استخر؛ برکه». همچنین طبق تعریف مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تالاب «محدوده‌ای بینابین بوم‌سازگان‌های آبی و خاکی که مدتی از سال غرقاب می‌شود و مناسب رشد گیاهان آب‌رُست است».
اما طبق تعریف کنوانسیون رامسر (Ramsar Convention) که اصلی‌ترین تعریف از تالاب را ارائه کرده، تالاب عبارتست از «مناطق پست باتلاقی، مردابی، آبگیرهای طبیعی یا مصنوعی، دائمی یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، نیم‌شور یا شور و از جمله مناطق دارای آب‌های دریایی که عمق آنها در حالت جزر کامل از ۶ متر بیشتر نباشد».
کنوانسیون رامسر
از دهه ۱۹۶۰ میلادی دنیا متوجه اهمیت تالاب‌ها شد و اقدامات و نشست‌های مختلفی برای محافظت از این اکوسیستم انجام شد. سرانجام در بهمن ماه ۱۳۴۹(۱۹۷۱ میلادی) نشستی در شهر رامسر برگزار شد. در این نشست که با تلاش پدر محیط زیست ایران و رییس وقت سازمان محیط زیست، آقای اسکندر فیروز انجام گرفت، روسای محیط زیست ۱۸ کشور به همراه مسئولان نهادهای بین‌المللی مانند فائو، یونسکو، IUCN و WWF در رامسر گردهم آمدند.
در نتیجه این نشست قدیمی‌ترین معاهده حفاظت از محیط زیست جهان تصویب شد و به افتخار این نشست، کنوانسیون رامسر نامگذاری شد. کنوانسیون رامسر در واقع یک پیمان بین‌المللی است که چارچوب و ساختارهایی برای اقدامات ملی و همکاری‌های بین‌المللی به منظور حفاظت و استفاده صحیح از تالاب‌ها و منابع آنها را ارائه می‌کند
در حال حاضر ۱۷۱ کشور دنیا به منظور محافظت از تالاب‌ها، به عضویت در کنوانسیون رامسر درآمده‌اند. امروزه ۲۳۷۵ تالاب در سراسر جهان به عنوان تالاب‌های جهانی رامسر شناخته می‌شوند و تلاش‌های بسیاری برای محافظت از آنها انجام می‌گیرد.
ایران نیز به عنوان بنیانگذار این کنوانسیون بین‌المللی، یکی از اعضای کنوانسیون رامسر است و در حال حاضر ۲۵ عدد از تالاب‌های ایران به ثبت جهانی رسیده‌اند.
اهمیت تالاب‌ها
تالاب‌ها از مهمترین زیست‌بوم‌ها هستند که با توجه به ماهیت و خصوصیات تالاب، فواید متعددی برای محیط زیست و جوامع انسانی دارند. در ادامه تعدادی از مهمترین موارد اهمیت تالاب را بررسی می‌کنیم:
تالاب‌ها منبع مناسبی برای تامین آب هستند و همچنین با تغذیه منابع آب زیرزمینی، کمک بزرگی به معضلات کم آبی بشر می‌کنند. همچنین با پیشگیری از نفوذ آب‌ها شور و همچنین حذف رسوبات و مواد سمی، به جلوگیری از آلودگی آب‌ها کمک می‌کنند.
تالاب‌های ساحلی که در حاشیه سواحل دریا شکل می‌گیرند (مانند تالاب انزلی) کمک بزرگی به جلوگیری از فرسایش ساحل می‌کنند. علاوه بر این، تالاب‌ها پذیرای انواع مختلف پرندگان مهاجر و بومی هستند و تاثیر مثبتی در حفظ محیط زیست دارند.
ضمن اینکه از تالاب‌ها می‌توان به عنوان بستر حمل و نقل آبی و یا یک مقصد گردشگری طبیعی برای تورهای داخلی یا تورهای اینکامینگ استفاده کرد.
این موارد تنها تعداد محدودی از بینهایت موارد اهمیت تالاب‌ها در طبیعت هستند.
تالاب‌های ایران
همانگونه که گفتیم، ایران بنیانگذار و یکی از اعضای اصلی کنوانسیون رامسر است و با توجه به ساختار طبیعی و ویژگی‌های جغرافیایی، تالاب‌های ایران بخش مهمی از تالاب‌های جهانی رامسر به شمار می‌روند. تالاب‌های ایران بسیار متنوع و پراکنده هستند و تاکنون ۲۵ عدد از آنها به عنوان تالاب‌های جهانی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده‌اند.
تالاب‌های ایران که در فهرست تالاب‌های جهانی رامسر به ثبت رسیده‌اند عبارتند از:
۱. دریاچه‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل (استان گلستان)
۲. دریاچه امیرکلایه (استان گیلان)
۳. مجموعه تالاب انزلی (استان گیلان)
۴. پارک ملی بوجاق (استان گیلان)
۵. تالاب چغاخور (استان چهارمحال و بختیاری)
۶. دهانه رودهای گز و حرا (استان هرمزگان)
۷. دهانه رود شور، رود شیرین و رود میناب (استان هرمزگان)
۸. آب‌بندان‌های فریدون کنار، ازباران و سرخ رود (استان مازندران)
۹. تالاب گاوخونی (استان اصفهان)
۱۰. تالاب گمیشان (استان گلستان)
۱۱. خلیج گواتر و حور باهو (استان سیستان و بلوچستان)
۱۲. انتهای جنوبی هامون پوزک (استان سیستان و بلوچستان)
۱۳. هامون صابری و هامون هیرمند (استان سیستان و بلوچستان)
۱۴. تالاب کانی برازان (آذربایجان غربی)
۱۵. خور خوران (استان هرمزگان)
۱۶. دریاچه قوری گل (آذربایجان شرقی)
۱۷. دریاچه قوپی (آذربایجان شرقی)
۱۸. دریاچه پریشان و دشت ارژن (استان فارس)
۱۹. دریاچه ارومیه (استان آذربایجان غربی)
۲۰. شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان (استان گلستان و مازندران)
۲۱. تالاب‌های نیریز و کمجان (استان فارس)
۲۲. تالاب شادگان، خورالامیه و خور موسی (استان خوزستان)
۲۳. جزیره شیدور (خلیج فارس)
۲۴. دریاچه‌های شورگل، یادگارلو و دورگه سنگی (آذربایجان شرقی)
۲۵. دریاچه زریوار (کردستان)
ایران بنیانگذار و یکی از اعضای اصلی کنوانسیون رامسر است و با توجه به ساختار طبیعی و ویژگی‌های جغرافیایی، تالاب‌های ایران بخش مهمی از تالاب‌های جهانی رامسر به شمار می‌روند
روز جهانی تالاب‌ها
پیشتر گفتیم که در بهمن ۱۳۴۹، کنوانسیون رامسر در شهر رامسر برگزار شد و پیمان آن در روز ۱۳ بهمن (۲ فوریه) تصویب شد. به همین مناسب هر ساله روز ۱۳ بهمن به عنوان روز جهانی تالاب‌ها شناخته می‌شود. در این روز تلاش می‌شود با اجرای برنامه‌های مختلف آگاهی مردم نسبت به اهمیت تالاب‌ها، خطراتی که آنها را تهدید می‌کند و راه‌های محافظت از تالاب‌ها افزایش یابد.